Poczucia winy doświadcza każdy z nas. Jest ono wpisane w przeżywanie życia przez człowieka. Ma złożone znaczenie, a zdaniem specjalistów oznacza dojrzałość psychiczną.
Trudności wynikające z poczucia winy
Wyrzuty sumienia nie należą do przyjemnych odczuć i bardzo często kosztują nas negatywnych doznań i sporego stresu. Poczucie winy przyczynia się do licznych trudności osobistych, z którymi wielu z nas nie potrafi sobie poradzić. Osoba borykająca się z nadmiernym poczuciem winy, wynikającym na przykład z przeżytego kataklizmu, w którym zginęły inne osoby, czy chociażby z sytuacji nadmiernego przejadania się, bądź doświadczania nietypowych potrzeb na tle seksualnym, może zgłosić się terapeuty. Sytuacji powodujących wyrzuty sumienia jest bardzo wiele, a u każdej osoby inne przeżycie wywołać może poczucie winy.
Formy poczucia winy
Psychologia traktuje zwykle poczucie winy jako stan, w którym konkretna osoba uświadamia sobie przekroczenie pewnych norm społecznych lub moralnych. Bardzo często traktuje się poczucie winy i wstyd jako tożsame pojęcia, nie odróżniając ich od siebie. Jednak różnice między nimi są istotne, a te dwie emocje, pomimo podobieństw, znaczą zupełnie coś innego.
Podstawowe formy poczucia winy:
- Poczucie winy jako reakcja na własne niewłaściwe postępowanie – wewnętrzne napięcie powiązane z żalem, wyrzutami sumienia i poczuciem skruchy z powodu swojego zachowania. Ta forma poczucia winy powiązana jest czasowo ściśle z zachowaniem, które to poczucie wywołało.
- Druga forma to poczucie winy angażujące, które wynika z obniżonej samooceny jednostki i odczucia małości. Często łączy się ze wstydem. Osoba doświadczająca tej formy poczucia winy bardzo często powraca do minionych wydarzeń.
Poczucie winy w ujęciu psychoanalitycznym
Zygmunt Freud w swojej książce Kultura jako źródło cierpień stawia tezę, że poczucie winy to najważniejszy problem rozwoju kultury. Twierdzi, że wszyscy płacimy wysoką cenę za coraz większy postęp kultury. Tracimy szczęście, zwiększając tym samym poczucie winy. Można wyróżnić trzy rodzaje poczucia winy:
- Ontogenetycznie najwcześniejsze – wynika z lęku przed autorytetem. Wielu z nas nie robi czegoś, aby nie stracić w oczach innych, obawiając się jednocześnie, że dowie się o tym nasz autorytet. Stan taki to mieszanka lęku społecznego i wstydu. W tym przypadku jeśli zamierzamy zrobić coś według nas niewłaściwego, ale nie dokonamy tego, nie mamy powodów do niepokoju.
- Zupełnie inaczej wygląda to w drugim rodzaju poczucia winy. Ta forma ujawnia się pomiędzy naszym superego a ego. Nie da się tutaj uciec przed autorytetem, gdyż ów autorytet to nasze superego. Zatem w tym przypadku poczucie winy zrodzić się może na samą myśl popełnienia czynu, którego nie akceptuje superego. Największy problem powstaje wówczas, gdy superego przerasta ego, a nadmierne odczuwanie winy zupełnie zaburza ludzki aparat psychiczny.
- Trzeci rodzaj poczucia winy przejawia się jako reakcja na tle emocjonalnym po dokonaniu niewłaściwego czynu. Ma chwilowy i jawny charakter. Zygmunt Freud nazywa tę formę świadomością winy, albo po prostu skruchą.
W podejściu psychoanalitycznym można sobie w pełni zdawać sprawę z poczucia winy jakie doświadczamy, ale często jest i tak, że odczuwamy je poza naszą świadomością. Wówczas na przykład mamy potrzebę bycia ukaranymi i odpokutowania.
Poczucie winy w ujęciu humanistyczno-egzystencjalnym
Człowiek od najmłodszych lat, bardzo często bez własnej świadomości, ma tworzony pewien obraz ludzkich powinności, tego co moralne, a co nie. Wszystko to w pewien sposób przytłacza człowieka i sprawia, że nie podąża on na swoimi rzeczywistymi pragnieniami i potrzebami. Żyje nieautentycznie. Wszelkie wymuszane zmiany moralnego rozwoju są próbami urealnienia pewnych wyobrażeń – nie prawdziwego „ja” jednostki. Organizm może się rozwijać wyłącznie wówczas, gdy zaakceptuje to, co jest i będziemy zgodnie z tym żyć.
W podejściu tym uczucie winy jest narzędziem, które karze człowieka w momencie chęci realizowania własnych potrzeb, zbaczania z drogi, nauczonej już w czasach dzieciństwa, moralności.
Jest to dość radykalne podejście, a w nurcie tym, w zależności od poglądu badaczy, widoczne są znaczne różnice.
Poczucie winy w ujęciu systemowym
Każdy z nas ma sumienie, a ono „przypomina” o popełnionych błędach, bądź krzywdach jakie innym wyrządziliśmy, niezależnie od usprawiedliwień, które próbujemy sobie wmówić. To „przypominanie” dotyczyć może całej rodziny i dążyć do zadośćuczynienia krzywd, które popełnił jej członek. W podejściu tym badacze twierdzą, że jeśli któryś z członków rodziny dopuścił się na przykład przestępstwa, takiego jak zabójstwo czy gwałt, to jeden z później urodzonych członków będzie z nim żył i je odczuwał.
Gdy sprawcy niemoralnych czynów nie przyjmują na siebie winy, wówczas odpowiedzialność moralną przejmują potomkowie. Przełamanie poczucia winy w tym przypadku, może się stać możliwe poprzez konfrontację z przeszłością pacjenta i ustawienie systemu rodzinnego. Wówczas ciężar winy możne zostać przeniesiony na rzeczywistego sprawcę czynu.
Podsumowując, można powiedzieć, że nie ma jednego podejścia do rozumienia postrzegania poczucia winy i tego, jaką ów poczucie winy pełni rolę w życiu człowieka. Wszystko zależy od przekroczenia wyznaczonego poziomu norm, który jednostka uważa za godny przestrzegania.
Źródło:
- P. O. Żylicz, Problematyka moralna w psychologii humanistycznej, Roczniki Filozoficzne. Psychologia, 1995.
- L. Grzesiuk, Psychoterapia. Praktyka, Warszawa 2006;
- H. B. Lewis, Shame and guilt in neurosis, New York 1971.
- Z. Freud, Kultura jako źródło cierpień, Warszawa 1992.
